Uniek experiment bewijst zwak punt in democratie

Het hele stemproces is onvoldoende toegankelijk voor mensen met een verstandelijke beperking. Nooit eerder is een gebruikerstest gedaan met kwetsbare mensen die het hele proces van ontvangst van de stempas tot het deponeren van het stembiljet in de stembus onder de loep nam. In een minutieus nagebouwd stemlokaal in het Utrechtse stadskantoor kwamen de problemen direct aan het licht.

De zenuwen gieren me door mijn keel in het stemlokaal. Andere mensen wachten op mij....

Angstige ervaring

Uit- en invouwen kan stressverwekkend zijn. Alle testgebruikers hadden last van de zenuwen. Het is nogal wat. In de weer met pasjes, hokjes, potloden, een stembiljet zo groot als een flink dagblad en mensen die schijnbaar ongeduldig achter je staan te wachten. Aan de zeer geduldige medewerkers van het stemlokaal ligt het niet. Die hebben de nodige ervaring met het helpen van kwetsbare mensen. Hun hulp moet wettelijk gezien echter ophouden in het stemhokje zelf. Er mag ook niemand mee. Wel als je een visuele handicap hebt, maar niet met een verstandelijke.

Er zit dus veel stress in het gewichtige stemproces. De faalmomenten zijn talrijk. Van het opzoeken en overhandigen van je identificatiebewijs, je stempassen - we stemmen immers twee keer in maart - en de interactie met de drie stembureaumedewerkers. En dan zijn er twee ingewikkelde opgevouwen formulieren dit keer. Een enorme krant voor de gemeenteraadsverkiezingen en een A4 voor het referendum. Deze hangen als voorbeeld ook aan de muur in het stemlokaal. Maar je kan je favoriete partij niet goed opzoeken met je vinger, want dan verraad je weer je stem. En dat is tegen de regels.

Een van de vier hoge en lage hokjes in en dan uitvouwen, opzoeken, aankruizen en weer invouwen. Daarnaast hangen in het stemhokje ook nog twee posters aan de wand. Eentje met wel tien pictogrammen met wat je wel en niet mag doen en een tekstuele instructie met betrekking tot het stemgeheim. Ondertussen hoor je het geschuifel en gemurmel van de andere stemmers op de achtergrond. Lukt het je uiteindelijk om een keuze te maken en de formulieren weer enigszins fatsoenlijk op te vouwen, dan wacht er de gang naar twee verschillende stembussen. Welk formulier moet nu waar in? Teksten en kleuren moeten hier uitkomst bieden, maar voor veel mensen is het soms een gok of een vraag aan een van de medewerkers.

Hoe groot is het probleem?

Honderdduizenden mensen met een verstandelijke beperking en laaggeletterden gaan namelijk niet stemmen of stemmen ongeldig. Dat blijkt uit recent onderzoek van het College voor de Rechten van de Mens, eigen focusgroeponderzoek en klachten vanuit diverse netwerkpartners.

• Rapportage over de toegankelijkheid van verkiezingen voor mensen met een beperking
• Stemmen voor verstandelijk gehandicapten te moeilijk, politiek helpt.
• Oproep aan minister Plasterk: Maak hulp in stemhokje mogelijk.

Niet alleen het stembiljet is veel te ingewikkeld maar de hele procesgang snappen ze niet en leidt tot mijdend gedrag. Mensen met een lichte verstandelijke beperking moeten hulp krijgen bij het stemmen. Daarvoor pleiten de diverse organisaties als Ieder(in), de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland en MEE NL. Wij vinden dat mensen met een lichte verstandelijke beperking ook recht hebben op hulp. Stembiljetten zijn tekstueel ingericht. Hierdoor weten deze mensen niet goed waar je dat kruisje moeten zetten.

De helft van de mensen met een verstandelijke beperking heeft niet gestemd, ook niet met een volmacht. Bij hen schortte het aan een goede voorbereiding. Zij begrepen de stempas of praktische informatie over het stemmen onvoldoende. De andere helft heeft dus wel gestemd, maar 40 procent van die groep had moeite met het lezen, begrijpen en invullen van het stemformulier. Hulp is voor deze groep alleen niet toegestaan. In plaats daarvan kunnen ze via een machtiging stemmen. Veel mensen met een lichte verstandelijke beperking willen gewoon net als anderen zelf hun stem uitbrengen, maar dan met hulp, aldus de onderzoekers. Het College voor de Rechten van de Mens roept de overheid, gemeenten en politieke partijen op om de toegankelijkheid van de verkiezingen te vergroten. Dat kan bijvoorbeeld door het stembiljet te vereenvoudigen en informatie over de verkiezingen in begrijpelijke taal (ok online) beter beschikbaar te maken.

Handen jeuken

Jacques de Wit bespreekt de teksten van de nieuwe uitlegmodule Hoe werkt stemmen?! Erna Meijers is begeleider in de gehandicaptenzorg én voorzitter in een stembureau als er verkiezingen zijn. "Wij hebben instructies gekregen om niet te helpen als er iemand met een verstandelijke beperking komt stemmen, ze moeten zelfstandig kunnen stemmen. Er mag ook niemand met hen mee het stemhokje in om te helpen. Om te voorkomen dat ze beïnvloed worden. Alleen mensen met een lichamelijke beperking mogen iets geholpen worden, maar ze moeten zelfstandig het vakje inkleuren. Mijn handen jeuken om te helpen als je ze ziet worstelen met die ellenlange lijsten. Fijn dat jullie er aandacht aan besteden!"

Jacob van Foreest, proceshertaler bij Leer Zelf Online, registreert de hele dag nauwkeurig alles wat er misgaat. Hij is met recht een hertaler van het gehele proces. "Een testpersoon was toch vergeten haar identiteitsbewijs mee nemen. Nou is dat op zich geen ramp, het is een test, maar kleine onverwachte gebeurtenissen zijn funest voor deze mensen. Door haar zogenaamde procesfout, moesten de andere mensen even wachten. Hierdoor voelde ze direct een verhoogde tijdsdruk en veel stress. Dan ligt een nieuwe keten aan fouten en misvattingen op de loer. Voeg daar ook vooral het grote formaat van het stembiljet bij." Zoals een van de testpersonen het beeldend uitdrukte: '"Nu even het Utrechts Nieuwsblad uitvouwen". Wat Jacob verder opviel, was dat het merendeel niet de buiten en binnen het stemhokje opgehangen informatie bekeek. Misschien wel beter ook. "Deze tien pictogrammen en een groot stuk tekst over het stemgeheim zijn onmogelijk te verwerken tijdens het stemmen. Alsof je gaat appen tijdens het autorijden. Daar is iedereen het ook wel over eens dat dat niet goed gaat."

Stemlab

Projectbegeleider Maartje Böke heeft het stemlab mede voorbereid. "Het is heel belangrijk dat we het niet te vermijden stemjargon consequent maken. Stempas, stembureau, stembiljet. Alles wat afwijkt levert weer meer verwarring en stress op. We proberen met de online leermodule het proces zo voorspelbaar mogelijk te maken. Eenvoudig taalgebruik is daar een belangrijk onderdeel van." Leer Zelf Online besteedt daarom veel tijd aan het hertalen en hardop lezen van alle teksten samen met de focusgroepen. "Alleen als je het integraal samen doorneemt, haal je de blinde vlekken en de afhakers uit je teksten."

Marjolein Smulders van de gemeente Utrecht weet precies wat we nodig hebben. Zij laat een ruimte in het Utrechtse Stadskantoor omtoveren tot een zeer realistisch stemlokaal met vier echte stembureaumedewerkers. De stempassen en -biljetten worden geleverd door Prodemos. De gemeente moet ze immers elk jaar vernietigen om vervalsen te voorkomen. Doordat we het stemlokaal en de bijbehorende elementen als geluid, wachtrij, medewerkers, bordjes, pijlen, wegwijzers, stembussen en sfeer heel precies hebben nagebouwd, krijgen we al snel in gaten waar de schoen wringt. De foto- en videobeelden moeten de komende twee maanden dienen als studiemateriaal voor onze e-learningontwerpers. Het is de verwachting dat in december van dit jaar de eerste uitleg- en oefenmodule live kan. We hopen op deze manier angst te reduceren bij deze kwetsbare groep mensen. Ik weet wat er gaat gebeuren, het is voorspelbaar en mij kan dus niets raars overkomen. Zo bereiken we dat in maart 2018 meer mensen met een verstandelijke beperking gaan stemmen. In 2017 hebben naar schatting 350.000 mensen niet gestemd omdat ze het proces te ingewikkeld vonden en op die manier dus onvrijwillig "stembusmijders" werden.

Het project "Hoe werkt stemmen?!" wordt financieel mogelijk gemaakt door Netrex.nl, gemeente Utrecht, Ministerie van BZK, het Fonds Verstandelijk Gehandicapten en de gemeente Nieuwegein. Inhoudelijk wordt het project ondersteund door Prodemos en de gemeente Utrecht. Meer weten over stemproblemen? Lees dan het NIVEL-rapport Toegankelijkheid Tweede Kamerverkiezing 2017 voor mensen met een beperking: hindernissen én oplossingen (PDF).